100. rocznica powstań śląskich

W tym roku wspominamy 100. rocznicę wybuchu I powstania śląskiego. Rozpoczęło się w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 r. w północnej części powiatu pszczyńskiego i objęło powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, tarnogórski i część raciborskiego. Oświęcim jako miasto znajdujące się przy granicy z Górnym Śląskiem, został wciągnięty w działania związane z powstaniami i plebiscytem. Zaangażowanie militarne w wojnę z Rosją sowiecką na wschodzie kraju uniemożliwiło rządowi polskiemu oficjalne poparcie.

Zgromadzenie podczas przemówienia Romana Mayzela, prezesa oddziału Towarzystwa Obrony Kresów Zachodnich w Oświęcimiu.

18 i 19 sierpnia 1919 r. na Górny Śląsk wyruszyły z Oświęcimia i okolic 2 oddziały złożone z 30 i 80 członków Polskiej Organizacji Wojskowej. Także 19 sierpnia sformowano 3 kompanie z ochotników sześciu polskich dywizji, które opuściły Oświęcim, aby wziąć udział w walkach.

18 sierpnia peowiacy z Górnego Śląska odstawili do Oświęcimia ok. 100 jeńców niemieckich, w tym 3 oficerów.

Po upadku powstania, 25 sierpnia 1919 r. powołano w Oświęcimiu Komitet Niesienia Pomocy Górnoślązakom, na czele z ówczesnym burmistrzem – Romanem Mayzelem. Głównym zadaniem Komitetu była koordynacja działań związanych z pomocą i zaopatrzeniem uchodźców. W gminach, parafiach i starostwie prowadzono zbiórki żywności oraz pieniędzy. Aktywnie przyłączyli się m. in. Gwarectwo Węglowe w Brzeszczach i przedsiębiorca Hipolit Śliwiński – ziemianin, właściciel dóbr w Polance Wielkiej Wysocki. Z powodu represji niemieckich wobec powstańców, utworzono obóz dla uciekinierów z powiatu pszczyńskiego. Schronienie znalazło w nim ok. 1100 osób, byli to zarówno powstańcy, jak i ludność cywilna. 

Jednocześnie granicę w rejonie Oświęcimia przekroczył stuosobowy oddział powstańczy, który następnie (między 7 a 12 września) patrolami dokonywał wypadów na Górny Śląsk za pomocą. W skutek ich działań, poza żołnierzami niemieckimi, ucierpiała także ludność cywilna. Wywołało to konflikt między powstańcami zakwaterowanymi w osadzie barakowej a żandarmami, który udało się spacyfikować dopiero przy udziale wojska. W jego wyniku ucierpieli również mieszkańcy Oświęcimia. Rozgoryczenie powstańców udało się uspokoić dzięki oficerowi wywiadu Ludwikowi Pisarkowi, który na wiecu odwołał się do patriotyzmu Górnoślązaków, a także dzięki wizycie gen. Józefa Hallera. Utworzono wówczas oddziały Milicji Górnośląskiej, w których prowadzono szkolenia wojskowe oraz akcję oświatową, kierowaną przez kapelana obozu ks. Jana Czaplewskiego. Prowadzono kursy czytania i pisania po polsku, kursy wiedzy ogólnej, np. wykłady z historii i literatury. Utworzono bibliotekę i teatr. Komendanturę nad obozem sprawowali hrabia Maciej Mielżyńśki, Jan Wygląda oraz Adam Kocur. W szczytowym momencie obóz w Oświęcimiu gromadził ponad 1700 milicjantów z 38 oficerami i był największym z czterech górnośląskich obozów. W wyniku ogłoszonej w październiku 1919 r. amnestii i możliwości powrotu Górnoślązaków w rodzinne strony liczba milicjantów zamieszkujących obóz gwałtownie spadła i wyniosła w listopadzie 1919 r. tylko 150 osób. Ostatnia grupa została odwieziona do Szczakowej 10 grudnia 1919 r.

Na przełomie 1919 i 1920 r. do Oświęcimia zaczęli przybywać także uciekinierzy ze Śląska Cieszyńskiego. W szczytowym momencie liczba uchodźców osiągnęła 4 tys. Umieszczono ich na terenie tzw. osady „barakowej”, nazywanej także „Nowym Miastem” lub „Oświęcimiem III”. 

Roman Mayzel

W związku z decyzją rozpisania plebiscytu o przynależności Śląska do Polski lub Niemiec, 30 grudnia 1920 r. z inicjatywy Aleksandra Orłowskiego, będącego delegatem Towarzystwa Obrony Kresów Zachodnich Polski w Krakowie, na terenie osady „barakowej” powstał Powiatowy Komitet Plebiscytowy. Na jego czele stanął Roman Mayzel wraz z Ignacym Pilchem i Aleksander Orłowski, pełniącym funkcję sekretarza oraz Władysławem Bieleckim jako skarbnikiem. Głównym zadaniem Komitetu było wspieranie powstańców śląskich pomocą zarówno materialną jak i moralną. Prowadzono działania propagandowe dla celów plebiscytowych, organizowano wiece i koncerty agitacyjne, zbierano fundusze na rzecz akcji plebiscytowej oraz udzielano zapomóg uchodźcom, rejestrowano i wysyłano osoby uprawnione do głosowania na teren Górnego Śląska, utrzymywano kontakt z komitetem w Krakowie, a także wysyłano delegatów na konferencje w sprawach plebiscytowych oraz kurierów do rodaków na Śląsku. W 1920 r. w Oświęcimiu zarejestrowało się 48 osób uprawnionych do głosowania w plebiscycie górnośląskim. W dniu wyjazdu na oświęcimskim dworcu zorganizowano uroczyste pożegnanie dla wszystkich udających się na głosowanie z powiatu oświęcimskiego oraz całej Małopolski.

Po wybuchu III powstania śląskiego zorganizowano zbiórkę żywności i papierosów dla powstańców, które gromadzono w składnicy przy dworcu kolejowym. Po zakończeniu powstania ewakuowane oddziały umieszczono w obozach w Dworach, Babicach oraz Oświęcimiu III, które funkcjonowały do 14 października 1921 r. Powiatowy Komitet Plebiscytowy działał do końca 1921 r. Mayzel, Orłowski, Wnęk i  Mokrański zostali odznaczeni 13 września 1921 r. w Krakowie za aktywną i ofiarną pracę.

PW

Serdecznie zachęcamy do zwiedzenia ekspozycji stałych w Zamku i Ratuszu w Oświęcimiu.

Tekst powstał na podstawie:

1. Januszkiewicz-Jurkiewicz J., Oświęcim i ziemia oświęcimska w niepodległej Polsce 1918-1939, w: Oświęcim miasto pogranicza, tom 1, s. 216-246
2. Encyklopedia Powstań Śląskich, pod red. Hawranka F.
3. Ekspozycji stałych w Zamku i Ratuszu w Oświęcimiu