Naczelny lekarz Galicji pochodził z Bielan. O twórcy publicznej służby zdrowia - Jędrzeju Krupińskim (1744-1783)

Od kilku lat na naszym blogu i w różnych artykułach opisujemy znanych ludzi będących rodem z terenu obecnej gminy Kęty. Najważniejszy jednak jest czas, kiedy w gąszczu dawnych wydawnictw, uda się „odkopać” spod warstwy zapomnienia niepospolite postacie. Nie inaczej było w przypadku zasłużonego dla naszych przodków bielanina – lekarza Jędrzeja Krupińskiego (1744-1783 r.). W biogramach internetowych można przeczytać nie pozbawioną błędów notatkę „Jędrzej Krupiński (ur. 11 listopada 1744, zm. 27 kwietnia 1783) – polski lekarz anatom. W 1776 r. został naczelnym lekarzem na obszarze Galicji. Organizator służby zdrowia. Do jego zasług należy poprawa warunków sanitarnych. Był wykładowcą i profesorem medycyny na uniwersytecie Lwowskim, oraz w szkole cyrulików i akuszerek. Publikacje: Podręcznik anatomii 5 części 1774–1777”. Tyle – powszechnie „oczytywane” przez internautów źródło  wiedzy -  Wikipedia

Andreas Krupinski Excel. Gub. Leopolieñ. Consiliarius [...]. – Goczemski, Adam (fl. 1770-1784)

Odkrywanie działalności Krupińskiego. 

Z pomocą jednak przychodzi późniejszy profesor historii i filozofii UJ, wyśmienity badacz dziejów nauk medycznych, autor do dnia dzisiejszego fundamentalnego, podręcznika Historia medycyny - Władysław Szumowski (1875-1954). Opublikował on bowiem w 1907 r. obszerną pracę poświęconą działalności Krupińskiego pt. „Galicya pod względem medycznym za Jędrzeja Krupińskiego pierwszego protomedyka 1772-1783”. Szumowski tłumacząc zakres tytułu książki nie zapomina wskazać na przesłanki umieszczenia nazwiska Krupińskiego w tytule „Jędrzej Krupiński, jako rodak, który w charakterze naczelnego lekarza Galicyi duże kładł zasługi i który występuje tutaj niemal na każdej stronnicy, postać zupełnie zapomniana, nie mógł być w tytule pracy pominięty”.  

Kim więc był i czym zasłużył sobie na miejsce w historii bielanin - Jędrzej Krupiński ?

Nasz bohater pochodził ze szlacheckiej rodziny osiadłej na sołtystwie bielańskim w Bielanach pod Kętami. Urodził się tam 11 listopada 1744 r. jako najstarsze z sześciorga dzieci Józefa Krupińskiego i Anny z Dziubkowskich. Miał dwóch braci – Michała i Antoniego oraz trzy siostry. Te dane Szumowski otrzymał od rodziny Krupińskiego, najwięcej dokumentów pozyskał od Karola Krupińskiego – Radcy cesarskiego z Krakowa.

Niestety informacje co do nauki w szkole podstawowej i średniej nie zachowały się, jednak przyjmuje się, że Krupiński mógł uczyć się w szkole pijarów. Studia medyczne podjął na Uniwersytecie w Wiedniu. Nie znana jest dokładna data rozpoczęcia studiów, jednak jak wynika z wyliczeń Szumowskiego musiało to być ok. 1765 r. W wigilię Świąt Bożego Narodzenia 24.12.1772 r. zakończył studia, doktoryzował się ok. 1776 r.  

Stan medyczny Galicji i nominacja na naczelnego lekarza Galicji
 

W roku 1772 tereny dzisiejszej Gminy Kęty weszły w ramach I zaboru Polski w skład części austriackiej pod nazwą Królestwo Galicji i Lodomerii z Księstwem Oświęcimskim i Zatorskim. Jak wynika z ankiety w pierwszych latach zaboru, Galicja cierpiała na niedostatek lekarzy i ogólny zły stan opieki medycznej. Końcem grudnia 1772 r. władze austriackie postanowiły podjąć działania w celu poprawy warunków, a pracę tą zlecono dwóm lekarzom - umiejącemu mówić po polsku Jędrzejowi Krupińskiemu oraz Janowi Franciszkowi Spaventiemu. Mianowano ich protomedykami, medykami naczelnymi Galicji. Powierzono im misję zaprowadzenia opieki medycznej na wzór austriacki, jednocześnie z założeniem wydziału medycznego w Galicji, gdzie obaj mieli zostać profesorami. Jednak pochodzenie zaważyło, że Krupiński został uznawany za pierwszego naczelnego lekarza nowej prowincji.

Działalność Krupińskiego
 

Żeby zrozumieć znaczenie działalności Krupińskiego należy zwrócić uwagę na stan Polski przedrozbiorowej w zakresie opieki zdrowotnej. Zawód „medyka” często wykonywali ludzie obcego pochodzenia, często nie mający wykształcenia w tym zakresie. Jak podaje Szumowski, „po wsiach i miasteczkach każdy kto chciał być doktorem, osiadła, leczył, zakładał aptekę, preparował medykamenta, nie opowiadając się nikomu”. Mimo dwóch prób powołania rządowego urzędu do czuwania nad działalnością medyków, niestety realnie służba zdrowia w Rzeczpospolitej nie istniała. Szkoły medyczne były właściwie w zaniedbaniu, jak np. wydział lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Zamojskiej czy Uniwersytetu Wileńskiego. Polska nie posiadała, poza UJ, szkół dla akuszerek, a położnictwo leżało w rękach prostych bab wiejskich. Dopiero połowa XVIII w. przyniosła zmiany.

Działalność Krupińskiego jako lekarza naczelnego Galicji zaczęła się 6 lutego 1773 r., kiedy to wraz z 4 innymi lekarzami urzędowych (dr Janem Franciszkiem Sparentiim oraz akuszerami Janem Waltzem, Franciszkiem Ogeszerem i Antonim Kremplerem) przybył do Lwowa, by zakładać szkołę medyczną i zmieniać poziom życia zdrowotnego mieszkańców Galicji. W wyniku jego działalności powstała Szkoła Medyczna we Lwowie, która przeszła do historii jako Collegium Medicum (szkoła ta była podstawą Uniwersytetu Lwowskiego, utworzonego ustawą cesarza Józefa II w roku 1781), gdzie swoje umiejętności zdobywali przede wszystkim cyrulicy, ale kształcili się również pomocnicy aptekarscy. 

Następnie Krupiński rozpoczął pracę nad poprawą stosunków, poprzez wprowadzania w życie patentu sanitarnego z 20 marca 1773 r.

Ten energiczny administrator porządku sanitarnego postulował też utworzenie aptek prowincjonalnych i ustanowienie cen poszczególnych lekarstw. Liczba lekarzy w Galicji była niewielka, 6 we Lwowie, 7 w większych miastach lub dobrach magnackich. Więcej od lekarzy Galicja posiadała cyrulików – 28 we Lwowie i 26 poza Lwowem. W okolicach Kęt – w Białej - działało dwóch cyrulików – Antoni Winkler oraz Franciszek Kelichhauser. Akuszerki po jakiejkolwiek nauce Galicja nie posiadała żadnej. Apteki należały do rzadkości- 7 we Lwowie, 9 aptek poza nim (w tym w Białej – 2).

Warto podkreślić, że w tym czasie Krupiński był jedynym Polakiem na wyższym stanowisku urzędniczym.

Dalsze 4 lata (1774-1778 ) poświęcił na napisanie podręcznika anatomii po polsku dla cyrulików. To 5 częściowe dzieło dotyczyło anatomii, w tym: osteologii (Nauka o kościach ciała człowieczego), splanchologii (Nauka o naczyniach w ciele człowieka się znajdujących) z wykładem fizjologii oraz chorób powszechnych ze sposobami ich leczenia. Niektóre z części były jednak plagiatem z innych autorów. Krupiński oddał do druku przed śmiercią jeszcze szóstą część, jednak ta zaginęła.

Z powodzeniem, uparcie dążył do zaprowadzenia kursów dla akuszerek i pozyskania pieniędzy od rządu na ich nauczanie. Śmiało sprzeciwiał się, wbrew utartym praktykom kolegów lekarzy, pisaniu sprawozdań po niemiecku i nauczaniu sztuki medycznej w tym języku.

W roku 1780 jego pozycja była już ugruntowana. Nosił tytuł protomedyka cesarskiego, prezesa collegium medici, radcy gubernialnego. Był osobą znaczącą, co odzwierciedlało się w nazywaniu go przedimieniem excellens. Za wzrostem pozycji rosła również jego zamożność. Już w 1779 posiadał własny dom we Lwowie. W 1780 poślubił Annę Bernatowiczównę, pochodzącą z ormiańskich sfer kupieckich, pannę o pokaźnym posagu. 

Rok później plany Krupińskiego co do założenia wyższej szkoły we Lwowie za sprawą dekretu powołującego Uniwersytet Lwowski przez cesarza Józefa, ziściły się. Krupiński przewidział dla siebie katedrę kliniki i patologii, jednak ukończenia prac nie doczekał. Zmarł nagle 27 kwietnia 1783 r. w wieku 39 lat. Powód śmierci do tej pory nie jest znany.

Odszedł człowiek...
 
Odszedł człowiek, któremu Galicja zawdzięczała stworzenie podstaw systemu służby medycznej, założenie polskiej uczelni medycznej. Jak zauważa Szumowski „Jednakże, rzecz dziwna, śmierć człowieka zasłużonego, Polaka, zajmującego wysokie stanowisko, przeszła zupełnie bez wrażenia. Nie może być żeby współcześni, zwłaszcza działacze, którzy ją dźwigali z upadku […] nie mieli zwrócić uwagi na przedwczesną śmierć Krupińskiego, dobrego Polaka, który kładł zasługi w pieczy o Galicję i kłócił się z rządem austriackim. A jednak żadnego ciepłego słowa, żadnego wspomnienia nigdzie o Krupińskim nie znalazłem” (str. 206).

Dopiero badania Szumowskiego otwarły drogę do poznania wkładu oraz działalności Krupińskiego w podniesienie stanu medycznego na terenach polskich. Krupiński znalazł w końcu odpowiednie dla niego miejsce w panteonie historii polskiej medycyny, zwłaszcza w wydanej w 1983 r. książce Witolda Lisowskiego o dużo mówiącym tytule „Ludzie zasługi niepospolitej: wybitni polscy lekarze XIII-XX w.”

Zachęcam do własnych badań działalności tego niepospolitego lekarza rodem z Bielan. Książka Szumowskiego jest dostępna w bibliotece cyfrowej pod linkiem.

http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/doccontent?id=4412&from=FBC

Marta Tylza-Janosz 

Artykuł chroniony prawami autorskimi